باکتریها و ویروسهایی که وارد بدن میشوند با عناصر دفاعی دستگاه ایمنی مواجه میگردند. گلبولهای سفید و سایر سلولهای دفاعی برای دفع موجودات مضر وارد شده و جلوگیری از بیماریها مقاومت زیادی از خود نشان میدهند. بدینترتیب بسیاری از عوامل میکروبیای که میتوانستند باعث بیماری شوند بدون اینکه بیمار شویم از بین میروند. چیزی که به آن “آبسه” گفته میشود نیز تجمع چرک در بدن است که در نتیجه همین دفاع و حملات رخ میدهد. مایع زردرنگی که در آن بقایای سلولی مرده و گلبولهای پارهشده جمع شده است را چرک (پُی) مینامند و فضای مایعمانندی که این مایع در آن جمع میشود را آبسه میگویند.
دشمن پنهان لبخند شما: آبسه دندانی چیست؟
دندانها فقط برای زیبایی نیستند؛ آنها پایهٔ یک دستگاه گوارش سالم و ایمنی قوی نیز هستند.
اما گاهی در عمق دندانها جنگی پنهان آغاز میشود. در پایان این جنگ، «جیبهای کوچک پر از التهاب» یعنی آبسههای دندانی تشکیل میشوند که در واقع نمایانگر واکنش بدن به عفونتاند.
آبسه دندانی زمانی رخ میدهد که باکتریها در دندان یا بافتهای اطراف آن قرار گرفته و عفونت ایجاد کنند. بدن برای نابودی این باکتریها گلبولهای سفید را وارد میکند. اما در نتیجهٔ این نبرد، سلولهای مرده، باکتریها و بافتها با هم ترکیب شده و چرک (پُی) ایجاد میکنند. اگر این چرک نتواند خارج شود، بدن آن را در یک کپسول محصور میکند — این کپسول همان آبسه است.
خلاصه اینکه، آبسه نوعی «قلعهٔ دفاعی» است، اما در صورت کنترلنشدن میتواند به تهدیدی درونی علیه بدن تبدیل شود.
آبسه دندانی چگونه تشکیل میشود؟
یک آبسه دندانی معمولاً زمانی شکل میگیرد که لایهٔ داخلی دندان (پالپ) عفونی شود. پالپ، قلب دندان است — از اعصاب، رگها و بافت پیوندی تشکیل شده است. در شرایطی مانند پوسیدگی عمیق، شکستگی، عقبنشینی لثه یا نشت پرکردگیهای قدیمی، باکتریها به این ناحیه میرسند. دستگاه ایمنی برای متوقفکردن عفونت حمله میکند، اما گاهی در محل نبرد چرک تجمع مییابد و اگر نتواند بیرون برود آبسه شکل میگیرد.
شایعترین علل تشکیل آبسه عبارتاند از:
- پوسیدگیهای عمیق دندان که درمان نشدهاند
- بیماریهای لثه (ژنژیویت و پریودنتیت)
- دندانهای شکسته یا ترکخورده (بهویژه پس از آسیب)
- پالپردی/درمان ریشه ناموفق یا پرکردگیهای نشتدهنده
- دندانهای نهفتهٔ عقل (دندانهای ۲۰ سالگی) که اطرافشان تجمع باکتری دارد
- ضعف سیستم ایمنی، استرس یا دیابت
اگر این عفونت بهموقع درمان نشود، باکتریها میتوانند تا بافت استخوان و حتی خون گسترش یابند.
انواع آبسه دندانی
۱. آبسهٔ پریاپیکال (آبسهٔ سر ریشه)
این آبسه در نوک ریشهٔ دندان شکل میگیرد. باکتریها تا بافت عصبی داخل دندان پیشروی میکنند و در بافت استخوانی اطراف ریشه عفونت ایجاد میکنند.
علائم:
- درد ضرباندار و تپندهٔ دندان
- حساسیت به گرما و سرما
- احساس فشار هنگام جویدن
- در موارد پیشرفته، تورم صورت
درمان: معمولاً درمان ریشه (اندودونتیک) انجام میشود. در موارد پیشرفته آبسه تخلیه شده و بافت عفونی پاکسازی میگردد.
۲. آبسهٔ پریودنتال (آبسهٔ لثه)
این نوع آبسه ناشی از تجمع التهاب در پاکتهای بین لثه و ریشهٔ دندان است. با پیشرفت بیماریهای لثه، فضاهای خالیای اطراف دندان ایجاد میشود که محیط مناسبی برای باکتریها فراهم میآورد.
علائم:
- لثهٔ متورم، قرمز و دردناک هنگام لمس
- شل یا لقشدن دندان
- بوی بد دهان
- ترشح چرک از لثه
درمان: پاکسازی عمقی پاکتهای لثه، تخلیهٔ آبسه و در صورت نیاز تجویز آنتیبیوتیک. پس از درمان پریودنتال مراقبت منظم بسیار مهم است.
۳. آبسهٔ پریکرونال (آبسهٔ دندان نهفته)
این نوع معمولاً دورِ دندانهای عقل (دندانهای ۲۰ سالگی) دیده میشود. اگر لثهٔ روی دندان بهطور کامل باز نشده باشد، ذرات غذا و باکتریها وارد شده و عفونت ایجاد میکنند.
علائم:
- درد فک و دشواری در بازکردن دهان
- دردی که تا گلو منتشر میشود
- تورم و مشکل در بلع
- تب و ضعف
درمان: تخلیهٔ التهاب زیر لثه و ضدعفونی محل. اگر دندان نهفته مشکلساز باشد برنامهٔ کشیدن دندان طرحریزی میشود.
علائم آبسهٔ دندانی: خواندن پیامهای بدن
یک آبسهٔ دندانی معمولاً با «یک درد کوچک» شروع میشود اما بهسرعت تشدید میگردد. بدن این وضعیت را به طرق مختلف هشدار میدهد:
- درد مداوم و ضرباندار دندان
- تورم در صورت، فک یا گردن
- تب، لرز، خستگی
- بوی بد دهان یا مزهٔ ناخوشایند
- مشکل در بازکردن دهان
- درد یا ناراحتی هنگام بلع
- ترشح چرک از لثه
- عدم تقارن صورت (بهعلت تورم)
این علائم نشاندهندهٔ مبارزهٔ سیستم ایمنی با عفونت هستند. اما هرچه نبرد طولانیتر شود، باکتریها ممکن است به بخشهای دیگر بدن گسترش یابند. در این حالت مداخلهٔ فوری دندانپزشکی لازم است.
چگونه آبسهٔ دندانی تشخیص داده میشود؟
در کلینیکهای مجهز دیجیتال مانند Ömer Istanbul Dental Center تشخیص آبسه دندانی در چند مرحله انجام میشود:
- معاینه بالینی: دندانپزشک ناحیهٔ عفونی را مشاهده کرده و حساسیت به لمس را ارزیابی میکند.
- رادیوگرافی پانورامیک: عمق عفونت و ضایعات اطراف ریشه را بهوضوح نشان میدهد.
- توموگرافی سهبعدی (CBCT – Papaya 3D): گسترش عفونت در استخوان و رابطهٔ آن با رشتههای عصبی را تا میلیمتر نمایش میدهد.
- آزمون ویتالیتی: بررسی میشود که آیا عصب دندان هنوز زنده است یا خیر.
با این روشها، منشا آبسه — ریشه، کانال یا مشکل لثه — دقیقاً مشخص میشود و از کشیدنهای غیرضروری جلوگیری میگردد.
درمان آبسهٔ دندانی
۱. درمان ریشه (اندودونتیک)
اگر آبسه منشاء ریشه داشته باشد، مؤثرترین راه درمان، درمان ریشه است. بافت عصبی آلودهٔ داخل دندان خارج شده، کانالهای ریشه استریل میشوند و با مادهٔ مخصوصی پر میگردند. با استفاده از دستگاههای نوین اندودونتیک (مثلاً VDW Reciproc، اپکس لوکیتر) فرایند میتواند بدون درد و در یک جلسه کامل شود.
۲. درمان آنتیبیوتیکی
اگر آلودگی به بافتها گسترش یافته باشد، نیاز به حمایت آنتیبیوتیکی است. با این حال آنتیبیوتیک تنها «پخششدن عفونت را کند میکند»؛ برای ریشهکنشدن کامل آبسه، مداخلهٔ مکانیکی (دِرِناژ یا درمان ریشه) ضروری است.
۳. دِرِناژ (تخلیهٔ آبسه)
در آبسههای بزرگ یا عمیق، دندانپزشک تحت بیحسی موضعی با یک برش کوچک التهاب را تخلیه میکند. این عمل فوراً تسکین ایجاد میکند؛ سپس با آنتیبیوتیک و درمانهای ضدعفونیکننده عفونت بهطور کامل پاکسازی میشود.
۴. کشیدن دندان (آخرین راه)
اگر ریشهٔ دندان بهشدت آسیب دیده یا به درمان پاسخ ندهد، کشیدن دندان پیشنهاد میشود. در این صورت پس از پاکسازی عفونت، برنامهریزی برای ایمپلنت یا پروتز پل انجام میگیرد.
مراقبت پس از درمان و روند بهبودی
در دورهٔ پس از درمان به نکات زیر توجه کنید:
- برای ۲۴ ساعت از خوردن و نوشیدن گرم خودداری کنید.
- آنتیبیوتیکها و مسکنها را طبق دستور پزشک مصرف کنید.
- اگر تورم وجود دارد، در ۱۲ ساعت اول کمپرس سرد، و پس از آن شستوشوی گرم با محلول آب و نمک انجام دهید.
- از مسواکزدن مستقیم ناحیهٔ عفونی خودداری کنید اما سایر دندانها را تمیز نگه دارید.
- ویزیتهای پیگیری را فراموش نکنید؛ ترمیم ریشه باید با رادیوگرافی پیگیری شود.
پرسشهای متداول
آیا آبسه دندانی خودبهخود خوب میشود؟
خیر، آبسهٔ دندانی خودبهخود از بین نمیرود — تنها ممکن است برای مدتی موقتا فروکش کند. علت این است که آبسه یک کپسول از چرک و باکتریها است. گاهی فشار داخل آبسه کاهش مییابد، درد برای چند روز کم میشود و بیمار فکر میکند “بهبود یافته” است. اما این معمولاً نشاندهندهٔ گسترش عفونت به بافتهای عمیقتر یا استخوان است. داروها و سلولهای ایمنی بهخوبی وارد کپسول نمیشوند، بنابراین بدن بهتنهایی قادر به ریشهکنکردن عفونت نیست. در نتیجه عفونت مزمن شده، استخوان اطراف ریشه تحلیل میرود و در نهایت دندان لق میشود.
چرا فشار آوردن یا ترکاندن آبسه در خانه خطرناک است؟
فشار دادن یا ترکاندن آبسه در خانه میتواند عفونت را بهجای تصفیه شدن، به داخل بدن منتشر کند. محتوای آبسه حاوی میلیونها باکتری است. هرچند بهظاهر چرک همراه با باکتریها خارج میشود، اما بسیاری از آنها بهجای بیرون رفتن میتوانند به بافتهای اطراف و حتی جریان خون وارد شوند.
عوارض جدی که ممکن است رخ دهد:
- سلولیت: گسترش عفونت به بافتهای زیرپوستی که میتواند باعث تورم سریع صورت یا گردن شود.
- استخوانالتهاب (اُستئومیلیت): باکتریها به استخوان فک میروند و آن را ملتهب میکنند.
- سپسیس: ورود باکتریها به خون که با تب، افت فشار و نارسایی اعضا همراه است و میتواند تهدیدکنندهٔ حیات باشد.
- آلودگی دریچههای قلب (اندوکاردیت): بهخصوص در افراد دارای بیماری قلبی خطرناک است.
علاوه بر این، تخلیهٔ خودبهخودی آبسه اغلب تنها بخش سطحی عفونت را پاک میکند؛ کانون زیرین همچنان به رشد خود ادامه میدهد.
اگر آبسه درمان نشود چه میشود؟
آبسهٔ درماننشده بهتدریج نه تنها دندان بلکه استخوان و بافتهای نرم اطراف را نیز تحت تأثیر قرار میدهد. عوارض زیر ممکن است رخ دهند:
تحلیل استخوان در اطراف ریشه: عفونت از ریشه به استخوان نفوذ میکند؛ در آن ناحیه استخوان از بین میرود و حمایت دندان کاهش مییابد.
عفونت سینوسها: آبسههای فک بالایی میتوانند به سینوسها نفوذ کنند. این وضعیت میتواند به سینوزیت مزمن شبیه شده و باعث گرفتگی بینی و سردرد شود.
التهاب غدد لنفاوی: غدد لنفاوی گردن در پاسخ به عفونت بزرگ و در لمس دردناک میشوند.
عدم تقارن صورت و تورم: با پیشرفت آبسه یک طرف صورت ممکن است متورم شود که علاوه بر نارضایتی ظاهری، حرکت فک را نیز محدود میکند.
سپسیس (خونزایی): اگر باکتریها وارد خون شوند، تب، ضعف، ضربان سریع قلب و افت فشار خون رخ میدهد؛ این وضعیت پزشکی میتواند تهدیدکنندهٔ حیات باشد.
عوارض قلبی یا کلیوی: عفونتهای دهانی که وارد گردش خون سیستمیک میشوند میتوانند به دریچههای قلب و بافت کلیه آسیب برسانند.
آیا آبسهٔ دندانی بازمیگردد؟
بله، امکان عود وجود دارد. علل اصلی بازگشت آبسه عبارتاند از:
- درمان ریشه ناقص: اگر کانال بهطور کامل پاکسازی نشده باشد، باکتریها مجدداً فعال میشوند.
- بیماریهای لثه: پاکتهای پریودنتال میتوانند محل تجمع مجدد باکتریها باشند.
- ترکهای ریشه: باکتریها از طریق ترکهای میکروسکوپی وارد داخل دندان میشوند.
- ضعف سیستم ایمنی: استرس، خستگی یا بیماریهای مزمن مانند دیابت خطر عفونت را افزایش میدهند.
- سینوزیت مزمن: اگر آبسههای دندان فک بالا با سینوس مرتبط باشند، چرخهٔ عفونت ممکن است تکرار شود.
آبسهای مکرر معمولاً نشانهٔ یک کانون عفونی عمیق هستند. در برخی موارد کانالهای میکروسکوپی که در رادیوگرافی دیده نمیشوند یا عفونت دندان مجاور میتواند باعث شروع مجدد آبسه شود.
چگونه درد آبسهٔ دندانی را کاهش دهیم؟ (راهکارهای موقتی)
برخی روشهای تسکیندهندهٔ موقت در خانه وجود دارد، اما اینها جایگزین درمان نیستند:
کمپرس سرد: برای کاهش ورم صورت هر بار ۱۵ دقیقه کمپرس یخ بزنید.
غرغرهٔ آب نمک ولرم: آب نمک بار میکروبی دهان را کاهش میدهد. روزی ۲–۳ بار انجام دهید.
خواب با سر بالا: بالاتر قرار دادن سر هنگام خواب فشار داخل آبسه را کاهش داده و درد را کم میکند.
مصرف مسکنها: ایبوپروفن یا استامینوفن را با مشورت پزشک مصرف کنید. آسپیرین بهعلت اثر رقیقکنندگی خون معمولاً توصیه نمیشود.
اما همهٔ اینها فقط راهکارهای موقتی هستند. درد ممکن است کم شود اما عفونت بدون درمان ریشه یا تخلیهٔ آبسه کاملاً برطرف نمیشود.
